Ono što se u bh. javnosti najčešće naziva „evropskim putem” Bosne i Hercegovine, odnosno put BiH ka Evropskoj uniji, zvanično je počeo još 2003. godine Solunskom deklaracijom kojom je BiH, kao i druge države Zapadnog Balkana, identifikovana kao potencijalna kandidatkinja za članstvo u EU. Prvi diplomatski kontakti mogu se pronaći i više od deceniju ranije, od 1992. godine kada je Evropska zajednica priznala Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu i suverenu državu, te i u međuvremenu postoje bitni datumi koji su obilježili diplomatske odnose BiH sa EU, ali borba na putu ka punopravnom članstvu u Uniji zvanično kreće od historijskog juna 2003. godine.
Danas, gotovo 15 godina kasnije, od država potpisnica Solunske deklaracije – Hrvatska je punopravna članica Unije, Srbija i Crna Gora su u fazi pregovora, Makedonija i Albanija imaju status kandidatkinja, dok je Bosna i Hercegovina zahtjev za priznavanje tog statusa uputila tek u februaru 2016. godine. Šta je razlog kašnjenja Bosne i Hercegovine za svojim susjedima? Složeno državno uređenje, kao i ekonomska i socijalna tranzicija su vjerovatno neki od glavnih razloga, međutim, na usporeno kretanje je utjecao i manjak volje vlasti u BiH prouzrokovan najčešće partikularnim stranačkim interesima.
Eliminisanje diskriminacije kao kamen spoticanja
Do 2007. ili 2008. godine približavanje BiH Evropskoj uniji teklo je, u određenoj mjeri, zadovoljavajućim tempom. Pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju (SSP) otpočeli su 2005, EU parafira ovaj sporazum 2007, a naredne, 2008. godine, potpisan je i SSP i Privremeni sporazum o trgovini i trgovinskim pitanjima. Međutim, od te 2008. godine nastaje zastoj, te se od tada do stupanja na snagu SSP-a 2015. godine, na bh. putu ka EU može izdvojiti samo 2012. kao godina u kojoj je otpočeo Dijalog na visokom nivou o procesu pristupanja.
Kamen spoticanja bio je političke prirode – provođenje presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu „Sejdić i Finci protiv BiH”, što je u jednom trenutku postalo osnovni uslov Evropske unije za nastavak pregovora. Konkretnije, ono što je značila presuda, i što su predstavnici EU tražili od BiH, jeste eliminisanje diskriminacije nekonstitutivnih naroda i omogućavanje sprovođenja slobodnih izbora u skladu sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima, odnosno osiguravanje pasivnog biračkog prava za Dom naroda i Predsjedništvo BiH pripadnicima nekonstitutivnih naroda.
Međutim, i pored svih poziva predstavnika EU na uvođenje principa jednakosti građana, pitanje „Sejdić-Finci” koristilo se kao alibi za daljnju etničku dezintegraciju države i rješavanje navodnih spornih pitanja koja su se ticala biračkog prava konstitutivnih naroda, a ne ostalih građana BiH. Prijedlozi Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) BiH bazirali su se na utvrđivanju broja Hrvata biranih iz pojedinačnih kantona, odnosno povećanju izbornih jedinica na više od jedne unutar Federacije BiH, te su se na taj način još jednom partikularni interesi ispriječili ispred interesa BiH na njenom putu ka EU. Ovakav stav ostao je do danas kamen spoticanja zbog kojeg presuda nikada nije provedena. Tako su partikularni politički interesi na gotovo sedam godina u potpunosti blokirali integraciju BiH u EU. Naposlijetku, predstavnici Evropske unije odlučili su pokušati sa isticanjem ekonomskih reformi kao primarnog uslova za ubrzavanje evropskog puta BiH.
Novi pristup EU – isti odgovor iz BiH
Tako do novog prevrata na putu BiH ka EU dolazi 2014. godine usvajanjem takozvane britansko-njemačke inicijative kojom se politička pitanja, kakvo je provođenje presude „Sejdić i Finci”, trenutno ostavljaju po strani, a u fokus se stavljaju ekonomska pitanja i borba protiv korupcije. Svoj konkretan oblik u BiH, britansko-njemačka, odnosno, kasnije Inicijativa Evropske unije, dobija u Reformskoj agendi usvojenoj 2015. godine, prvom dokumentu o temeljitim reformama u postdejtonskoj BiH koji su potpisali predstavnici na svim nivoima vlasti.
Reformska agenda utvrđena je kao trogodišnji plan (2015 – 2018) reformi u raznim oblastima poput javnih finansija, poslovne klime, tržišta rada, vladavine prava i borbe protiv korupcije, socijalne politike i slično. Međutim, danas, 2018. godine, od zacrtanih planova za provođenje Agende provedeno je, prema podacima Centara civilnih inicijativa, tek njih 64% na nivou BiH, 46% u Federaciji BiH, te 71% u Republici Srpskoj. Podatak koji možda i više zabrinjava je neprovođenje najbitnijih reformi. Tako mjere za umanjivanje doprinosa, poboljšanje poslovnog okruženja te stabilizaciju penzionih i zdravstvenih fondova još uvijek nisu u potpunosti provedene. Sporno je i provođenje malog broja mjera iz oblasti vladavine prava, često usvajanje mjera u parlamentima po hitnom postupku, kao i usvajanje mjera koje nisu u skladu sa ciljevima i principima Reformske agende. Šta je razlog tome, odnosno, čime su se vlasti u BiH bavile u međuvremenu, osim provođenjem Agende?
Prije svega, bitno je istaći kako su do Lokalnih izbora 2016. godine provedene tek dvije mjere iz akcionih planova za provođenje Reformske agende, što govori o tome da su vladajuće političke stranke bile više fokusirane na predizborne kampanje nego na same reforme. S druge strane, te godine je usvojen Zakon o državnoj službi u FBiH koji je znatno povećavao opasnost od politizacije državne službe u ovom bh. entitetu. Vlada i Parlament FBiH oglušili su se i na pismo Evropske komisije u kojem je upozorila entitetske vlasti da novi zakon podrazumijeva značajno proširenje popisa političkih imenovanja. Zakon je usvojen, da bi ga van snage stavio Ustavni sud Federacije u decembru iste godine.
Sličan je i nešto stariji primjer iz sredine 2015. godine oko spora unutar vladajuće koalicije u Federaciji BiH. Spor je nastao između Stranke demokratske akcije (SDA) i HDZ-a sa jedne, te Demokratske fronte (DF) sa druge strane, oko Uredbe o vršenju ovlaštenja u javnim privrednim društvima. DF se protivio Uredbi, optužujući SDA i HDZ da im je jedini cilj postavljati stranački podoban kadar na mjesta rukovodilaca javnih preduzeća, dok su SDA i HDZ kritikovale DF zbog narušavanja formirane vlade te, uopšte, uzrokovanja nestabilnosti u Federaciji. Situacija je bila jasna: u slučaju da su, kao i u dotadašnjoj praksi, o imenovanjima odlučivala ministarstva, DF bi direktno odlučivao o imenovanjima u javnim preduzećima koja su bila pod nadležnošću četiri ministarstva kojim je upravljao njihov kadar, dok bi, u slučaju prihvatanja Uredbe, o imenovanjima zajednički odlučivala Vlada. Ustavni sud FBiH kasnije je, po apelaciji potpredsjednika FBiH, a člana DF-a, Milana Dunovića, spornu Uredbu proglasio neustavnom, ali je to bila pirova pobjeda za Demokratsku frontu s obzirom na to da je ona istupila iz vlasti, dok su SDA i HDZ ostali. Tako su se svega nekoliko mjeseci nakon Opštih izbora 2014. godine, u vrijeme britansko-njemačke inicijative i usaglašavanja Reformske agende, umjesto provođenja reformi vlasti u FBiH borile za kontrolu nad javnim preduzećima.
Ukoliko još podsjetimo na unutrašnje i napetosti sa susjedima oko neustavnog dana Republike Srpske 9. januara, problema sa bosanskim jezikom u obrazovnim institucijama u RS-u, neuspjelom pokušaju revizije tužbe BiH protiv Srbije pred Međunarodnim sudom pravde, problema sa Hrvatskom oko izgradnje Pelješkog mosta, te nedavne Deklaracije o opstanku srpskog naroda i novih prijedloga za izmjenu Izbornog zakona u kontekstu presude Ustavnog suda BiH po apelaciji Bože Ljubića, koja opet rješava pitanja izbora pripadnika konstitutivnih naroda, a ne drugih građana BiH, jasno je da su se partikularni, populistički, interesi još jednom ispriječili ekonomskom rastu i približavanju Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji.
Rasprave oko krucijalnih evropskih pitanja
Osim reformi koji su proistekle iz Reformske agende, i njihovog (ne)provođenja, posljednje dvije godine evropskog puta BiH obilježila je aplikacija za članstvo u EU iz koje su odmah proizašle dvije direktne obaveze – uspostavljanje mehanizma koordinacije između različitih institucija i nivoa vlasti za odnose sa EU, te popunjavanje upitnika Evropske komisije.
Najveće kritike na mehanizam koordinacije upućivane su iz Federacije BiH, i to u vezi „s poštivanjem ustavnog uređenja Bosne i Hercegovine“, odnosno navodnim spuštanjem nadležnosti na nivo kantona kojima se na taj način, tvrdila je opozicija, daje mogućnost blokiranja evrpskog puta. Iz tog razloga mehanizam je tek u avgustu 2016. godine, sa kašnjenjem od nekoliko mjeseci, usaglašen sa entitetskim vlastima. Primarni zadatak mehanizma je osiguravanje komunikacije vezano za teme evropske integracije, dolazak do jednog rješenja i jednog stava prema Briselu za šta je potreban angažman svih nivoa vlasti, odnosno vertikalna koordinacija. U Bosni i Hercegovini, međutim, problem predstavlja nedovoljno uređena supremacija vlasti, odnosno nejasna podjela nadležnosti među različitim nivoima. Imajući to u vidu, jasno je da mehanizam koordinacije neće biti u potpunosti funkcionalan bez reforme javne uprave, što je i obaveza iz SSP-a, te je to ono čemu se treba posvetiti umjesto sprječavanju usvajanja bitnih mjera neophodnih za put prema EU.
Odgovori na Upitnik Evropske komisije, koji su završeni nakon u regiji rekordnih više od 12 mjeseci, također su kasnili zbog nemoćnosti usaglašavanja vlasti u vezi sa nekim pitanjima, kakvo je rezultati popisa stanovništva i domaćinstava u BiH i sličnih.
Među posljednjim primjerima kočenja evropskog puta, ali i sprječavanja trenutne pomoći za BiH, je Strategija ruralnog razvoja BiH. Naime, sredstva iz Instrumenta pretpristupne pomoći za ruralni razvoj (IPARD), dostupne su nečlanicama Evropske unije putem Sektorskog sporazuma. Ovaj Sporazum, koji detaljno definiše sistem upravljanja i kontrole ruralnog i poljoprivrednog razvoja, ustupljen je vlastima u BiH tokom posjete predstavnika Opšte uprave za poljoprivredu Evropske komisije u aprilu 2009. godine, kada je usvojen i državni Zakon o poljoprivredi, ishrani i ruralnom razvoju. Od tada pa do samog kraja prošle godine, vlasti u BiH pokušavale su utvrditi Strategiju za ruralni razvoj, kao uslov za pristup sredstvima iz IPARD fonda, ali bez uspjeha. Osnovni problem kod ranijeg stanja poljoprivrede i ruralnog razvoja u BiH bilo je nepostajanje koordinacije između nadležnih organa na raznim nivoima vlasti, što je uzrokovalo niske institucionalne kapacitete, lošu razmjenu informacija, neujednačen sistem podsticaja... I ovog puta kočnica je bio partikularni interes. Usvajanje Strategije kočila je Vlada RS-a izostankom svoje saglasnosti zbog tzv „prenošenja nadležnosti sa RS-a na nivo BiH”. Vlada RS-a konačno je dala saglasnost 29. decembra 2017, a da se to nije dogodilo do kraja te godine, BiH bi ostala bez sredstava predpristupne pomoći od oko 30 miliona eura godišnje.
Iz navedenih primjera očigledno je da su u posljednjim godinama vladajućim strankama bili važniji partikularni od interesa BiH. U političkom diskursu konstantno je prisutna populistička i nacionalistička retorika, umjesto napora u približavanju evropskim standardima kada je u pitanju ekonomija i vladavina prava. BiH već odavno kasni za svojim susjedima, što se vidi i iz nedavno usvojene Strategije za Zapadni Balkan. Za promjenu trenutnog stanja, građani moraju početi birati one političke opcije koje temelje svoj rad na principima demokratije i ekonomskog napretka.